Τα παιδιά και οι έφηβοι, αν και διανύουν τις πρώιμες φάσεις της ζωής τους, συναντούν σημαντικές προκλήσεις σε όλα τα στάδια της εξέλιξής τους. Αυτές μπορεί να σχετίζονται τόσο με την ατομικότητά τους όσο και με το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο ζουν και αναπτύσσονται. Υπάρχουν, όμως, προϋποθέσεις που να διασφαλίζουν την ορθή και ολοκληρωμένη ανάπτυξη ενός παιδιού;
Απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα και σε άλλα ανάλογα καίρια ζητήματα που αφορούν τους κρίσιμους λειτουργικούς τομείς ανάπτυξης ενός παιδιού μας τις δίνει η κυρία Αφροδίτη Κοντάκου, Παιδίατρος στη Μονάδα Φροντίδας για την Ασφάλεια των Παιδιών «ΕΛΙΖΑ» - Μονάδα Αναπτυξιακής Παιδιατρικής Π.Γ.Ν. «ΑΤΤΙΚΟΝ».  
Τι είναι η αναπτυξιακή παιδιατρική και ποια παιδιά μπορούν να βοηθηθούν με τις παρεμβάσεις των ειδικών επιστημόνων;

Πριν από 50 χρόνια ο Julius B. Richmond, παιδίατρος, χαρακτήρισε την ανάπτυξη του παιδιού ως τη βασική επιστήμη της παιδιατρικής, καθώς αυτή απασχολεί διαχρονικά όλους τους γενικούς παιδιάτρους.  Πλέον, τόσο οι  γονείς  όσο και οι παιδίατροι είναι αρκετά ενημερωμένοι και ευαισθητοποιημένοι για την ύπαρξη των αναπτυξιακών διαταραχών καθώς και για τη σημασία της έγκαιρης διάγνωσης και της πρώιμης παρέμβασης για την ποιότητα ζωής του παιδιού και της οικογένειας.  Η Αναπτυξιακή Παιδιατρική αποτελεί την υποειδικότητα της Παιδιατρικής που ασχολείται με τις διαδικασίες της εξέλιξης και των αλλαγών σε όλους τους λειτουργικούς τομείς της ανάπτυξης του παιδιού, όπως η νόηση, ο αντιληπτικός και εκφραστικός λόγος, η λεπτή και αδρή κινητικότητα, η επικοινωνία, η κοινωνικότητα, η συναισθηματική και συμπεριφορική ανάπτυξη. Ασχολείται, επίσης, με την αξιολόγηση, διάγνωση και την διαμόρφωση της παρέμβασης  σε παιδιά  όλων των ηλικιών   που παρουσιάζουν ή είναι σε κίνδυνο να παρουσιάσουν, αναπτυξιακές καθυστερήσεις σε έναν ή περισσότερους από τους ανωτέρω λειτουργικούς τομείς της ανάπτυξης ή αναπτυξιακές/συμπεριφορικές διαταραχές. Σε αυτές περιλαμβάνονται:

  • Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος
  • Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας
  • Νοητική υστέρηση/σφαιρική αναπτυξιακή καθυστέρηση
  • Διαταραχές της επικοινωνίας
  • Ειδικές μαθησιακές διαταραχές
  • Διαταραχές της κινητικής λειτουργίας
  • Αναπτυξιακά προβλήματα των προώρων νεογνών
  • Χαρισματικότητα
  • Διαταραχές συμπεριφοράς
Ποιες είναι οι κυριότερες προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται για την ορθή και ολοκληρωμένη ανάπτυξη ενός παιδιού;

Η ολοκληρωμένη ανάπτυξη ενός παιδιού εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Βασικοί πυλώνες στη διαδικασία της ανάπτυξης είναι η φύση - nature (γενετικά προκαθορισμένοι παράγοντες ή παράγοντες που δρουν κατά τη διάρκεια της κύησης ή περιγεννητικοί παράγοντες) και η ανατροφή –nurture (η φροντίδα που λαμβάνει, οι εμπειρίες και οι σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους).

Όταν γεννιέται ένα νεογνό, ο εγκέφαλός του διαθέτει δισεκατομμύρια νευρώνες. Η ανάπτυξη του εγκεφάλου συμβαίνει μέσα από τις εμπειρίες του νεογνού και τις σχέσεις που αναπτύσσει. Τα ερεθίσματα που λαμβάνει από τις αισθήσεις του (οπτικά, ακουστικά, γευστικά, οσφρητικά, απτικά, ιδιοδεκτικά και κινητικά ερεθίσματα) είναι αυτά που δημιουργούν τις συνδέσεις (συνάψεις) μεταξύ των νευρώνων του εγκεφάλου. Όσο συχνότερα λαμβάνονται ερεθίσματα, τόσο πιο ισχυρές γίνονται αυτές οι συνδέσεις, που επιτρέπουν στο νεογνό/βρέφος να αναπτύσσεται, να σκέφτεται και να μαθαίνει. Στην πορεία, οι συνδέσεις που δεν χρησιμοποιούνται χάνονται ώστε ο εγκέφαλος να μπορεί να δουλεύει γρηγορότερα και πιο οργανωμένα. Τα πρώτα χρόνια της ζωής ενός παιδιού είναι κριτικής σημασίας, καθώς κατά τη διάρκεια τους τίθενται τα θεμέλια για την περεταίρω ανάπτυξη του εγκεφάλου.

Πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του εγκεφάλου παίζει η κάλυψη των αναγκών του νεογνού/βρέφους/παιδιού και η συνεχής θετική αλληλεπίδραση με τους φροντιστές. Η φροντίδα και η κάλυψη των αναγκών συμβάλει στην ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης.

Ένας γονιός θα πρέπει να παρατηρεί, να ακούει και να ανταποκρίνεται στο παιδί, ώστε αυτό να αισθάνεται σημαντικό. Η ομιλία, το διάβασμα και  το τραγούδι βοηθάει στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων της επικοινωνίας και του λόγου, ενώ μέσα από το παιχνίδι τα παιδιά αναπτύσσουν τις κοινωνικές τους δεξιότητες,  μαθαίνουν να αλληλεπιδρούν με τους άλλους και αναπτύσσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την επίλυση προβλημάτων.

Όταν κάποιος γονιός αφιερώνει χρόνο στο παιδί του, μπορεί να γνωρίζει τι σημαίνει η κάθε συμπεριφορά του (ανάλογα με την ηλικία του), με αποτέλεσμα να χτίζει μια υγιή σχέση μαζί του.

Η ύπαρξη καθημερινών ρουτινών, η εναλλαγή ρόλων και το μοίρασμα στο παιχνίδι, η εκμάθηση των συναισθημάτων (πώς να τα αναγνωρίζουν και να τα ρυθμίζουν), η εκμάθηση τρόπων να αντιμετωπίζουν κάποιου βαθμού stress και η μίμηση θετικών συμπεριφορών των γονέων βοηθάνε τα παιδιά να αναπτύξουν τις επιτελικές τους  λειτουργίες. Οι λειτουργίες αυτές του εγκεφάλου, τα βοηθούν να αντιλαμβάνονται τι συμβαίνει γύρω τους, να ιεραρχούν και να επεξεργάζονται  τις πληροφορίες που δέχονται, να εστιάζουν την προσοχή τους και να την  εναλλάσσουν αποτελεσματικά από μία δραστηριότητα σε μια άλλη.

Ο παιδικός εγκέφαλος «εκπαιδεύεται» τελικά και ποιο ρόλο διαδραματίζει σε αυτό το στρες;

H έκθεση σε μικρού βαθμού stress (όπως η διαφωνία με κάποιο φίλο ή η επίσκεψη στον παιδίατρο) είναι μέρος της ανάπτυξης του εγκεφάλου και βοηθάει τα παιδιά να προσαρμόζονται, να ενισχύουν την ψυχική τους ανθεκτικότητα και να προετοιμάζονται για μελλοντικές προκλήσεις. Αντιθέτως, η έκθεση σε σοβαρές αντιξοότητες όπως η παραμέληση, η κακοποίηση, η ακραία φτώχεια έχει ως αποτέλεσμα την αναδόμηση (remodeling) του αναπτυσσόμενου εγκεφάλου υπό την επήρεια των ορμονών του stress. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μελλοντικά προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας, αλλά και να επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό τη συμπεριφορά, τις επιτελικές λειτουργίες, τη μνήμη και  την ικανότητα μάθησης. Για το λόγο αυτό, τα παιδιά θα πρέπει να προστατεύονται από το τοξικό αυτό stress ήδη από την περίοδο της ενδομήτριας ζωής τους. Η διαμόρφωση ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος βοηθά τα παιδιά να ξεπεράσουν αντιξοότητες που πιθανώς έχουν βιώσει.

Η εκπαίδευση είναι κριτικής σημασίας στην ανάπτυξη του παιδικού εγκεφάλου. Πέρα από την απόκτηση νέων γνώσεων σε διάφορους τομείς, το σχολείο ενισχύει την ενσυναίσθηση, τη συμμετοχή, τη φιλία, τη συνεργασία, την επίλυση προβλημάτων και την ομαδικότητα, δεξιότητες απαραίτητες για τη μετέπειτα ζωή. Επιπλέον, τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα μέσω από τις διάφορες εκπαιδευτικές και αθλητικές δραστηριότητες να ενισχύσουν τόσο τις δεξιότητες λεπτής όσο και αδρής κινητικότητας.

Παιδιατρικό Ιατρείο Π.Γ.Ν. «Αττικόν», όπου αξιολογούνται και παρακολουθούνται, κατόπιν ραντεβού, παιδιά έως την ηλικία των 8 ετών, με νευροαναπτυξιακές διαταραχές

Ποιες είναι οι βασικότερες ψυχοκοινωνικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν σήμερα τα παιδιά και οι έφηβοι;

Τα παιδιά και οι έφηβοι συναντούν προκλήσεις σε όλα τα στάδια της ζωής τους σε διάφορα επίπεδα και πλαίσια, ανάλογα με την κοινωνία στην οποία ζουν.

Σε ατομικό επίπεδο οι προκλήσεις μπορεί αφορούν κάποιου τύπου αναπηρία, νευροαναπτυξιακές διαταραχές, ψυχιατρικά προβλήματα, προβλήματα συμπεριφοράς, ατυχήματα, τη  θυματοποίηση και την κακοποίηση (σωματική, συναισθηματική, σεξουαλική ή παραμέληση) την  αναζήτηση ταυτότητας, τη χρήση ουσιών και τον  εθισμό (σε ουσίες ή στο διαδίκτυο).

Σε επίπεδο οικογένειας οι προκλήσεις μπορεί να αφορούν δυσλειτουργικές σχέσεις στην οικογένεια, γέννηση νέου μέλους, θάνατο ή ασθένεια (σωματική ή ψυχική) ενός μέλους της οικογένειας, διαζύγιο ή αλλαγή φροντιστή, ενδοοικογενειακή βία, υιοθεσία ή αναδοχή. Επίσης η ανεργία, τα οικονομικά προβλήματα των γονέων  και η μη μόνιμη κατοικία ή τα προβλήματα των γονέων με τον νόμο, μπορεί να αποτελούν προκλήσεις για τα παιδιά.

Όσον αφορά στην κοινότητα και ιδιαίτερα την εκπαίδευση, οι προκλήσεις μπορεί να είναι: ο αναλφαβητισμός των γονέων, η δυσχερής πρόσβαση σε σχολικές υποδομές, η απομόνωση από καθηγητές και συμμαθητές, ο μαθησιακές δυσκολίες, η εφαρμογή της πειθαρχίας με τη βία,  το bullying, η σχολική άρνηση, η διακίνηση ουσιών στο σχολείο, η ένταξη σε συμμορίες και η βία μεταξύ συνομηλίκων.

Σε επίπεδο κοινωνίας, οι προκλήσεις είναι πολλές: η μετανάστευση, η δυσκολία αφομοίωσης σε μια διαφορετική κουλτούρα, ο ρατσισμός, η έμφυλη βία, κοινωνικές νόρμες (όπως η πατριαρχία ή  η βία σαν μέσω επίλυσης διαμαχών, η σωματική τιμωρία), η φτώχεια, η ανεργία, η κοινωνική ανισότητα, η ένοπλη βία, η εγκληματικότητα και η  διακίνηση παράνομων ουσιών.

Τέλος, οι φυσικές καταστροφές, η κλιματική αλλαγή, οι πόλεμοι και άλλες καταστάσεις, όπως στην παρούσα φάση η πανδημία με τις αλλαγές που αυτή έχει επιφέρει, μπορεί να αποτελούν επιπλέον προκλήσεις που τα παιδιά και οι έφηβοι καλούνται να αντιμετωπίσουν.

Για όλους αυτούς τους του λόγους, όπως  αναφέρθηκε παραπάνω, η οικογένεια πρέπει να συμβάλλει στην ανάπτυξη ψυχικής ανθεκτικότητας στα παιδιά και παράλληλα να αποτελεί ένα ισχυρό υποστηρικτικό δίκτυο που θα τα βοηθά να ξεπεράσουν τυχόν αντιξοότητες.

Μια οικογένεια που μεγαλώνει παιδιά, σε ποιες περιπτώσεις χρειάζεται να απευθυνθεί  στη Μονάδα Αναπτυξιακής Παιδιατρικής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Αττικόν;

Στο Ιατρείο  Αναπτυξιακής Παιδιατρικής του Π.Γ.Ν. «Αττικόν», αξιολογούνται και παρακολουθούνται, κατόπιν ραντεβού, παιδιά έως την ηλικία των 8 ετών, με νευροαναπτυξιακές διαταραχές (Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος-ΔΑΦ, Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας –ΔΕΠΥ, νοητική υστέρηση/σφαιρική αναπτυξιακή καθυστέρηση, διαταραχές της επικοινωνίας, ειδικές μαθησιακές διαταραχές , διαταραχές της κινητικής λειτουργίας). Οι συνήθεις αιτίες,  που ανησυχούν τόσο τους γονείς  όσο και τους γενικούς παιδιάτρους και τους παιδαγωγούς (που πολλές φορές παραπέμπουν τα παιδιά για αξιολόγηση), είναι: οι δυσκολίες στην κοινωνική αλληλεπίδραση  και επικοινωνία (ελλιπής βλεμματική επαφή, μη ικανοποιητική κατάδειξη και μοίρασμα προσοχής, ανώριμο για την ηλικία του παιδιού & μοναχικό παιχνίδι χωρίς στοιχεία συμβολισμού, ηχολαλία, μη ανταπόκριση στην κλήση του ονόματος του παιδιού, αδυναμία διατήρησης διαλόγου, σχόλια εκτός πλαισίου συζήτησης, απρόσφορες συμπεριφορές), η μη συμμόρφωση με οδηγίες/εντολές, η καθυστέρηση ανάπτυξης του λόγου, διαταραχές στην έκφραση και την άρθρωση του λόγου, η διάσπαση προσοχής, η υπερκινητικότητα, οι δυσκολίες στην αδρή κίνηση,  οι κινητικές στερεοτυπίες (επαναλαμβανόμενες άσκοπες κινήσεις), οι γραφοκινητικές δυσκολίες, καθώς και συμπεριφορικά θέματα που συνήθως προκύπτουν από αυτές τις δυσκολίες.

Επιπλέον, αξιολογούνται  σε συνεργασία με το Τμήμα Εργοθεραπείας του Π.Γ.Ν. «Αττικόν», παιδιά για τεστ σχολικής ετοιμότητας ή με μαθησιακές δυσκολίες  ως και την Β΄ Δημοτικού. (Παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας, αξιολογούνται από αντίστοιχες αρμόδιες υπηρεσίες, όπως τα ΚΕΔΑΣΥ).

 

Αφροδίτη Κοντάκου
Παιδίατρος - Ακαδημαϊκός Υπότροφος  Γ’ Παιδιατρικής Κλινικής ΕΚΠΑ
Μονάδα Φροντίδας για την Ασφάλεια των Παιδιών «ΕΛΙΖΑ»
Μονάδα Αναπτυξιακής Παιδιατρικής
Π.Γ.Ν. «ΑΤΤΙΚΟΝ»